در تقویم ایران 28 مهر ماه را روز بزرگداشت ابوعلی حسن پسر علی پسر اسحاق طوسی که معروف به خواجه نظام الملک طوسی می باشد را نامگذاری کرده اند. خواجه نظام الملک طوسی نویسنده و حسابدار چیره دست و نیرومند ترین وزیر دو پادشاه سلجوقی، آلپ ارسلان و  ملک‌شاه یکم بود.

خواجه نظام الملک طوسی در سال 408 هجری در شهر طوس خراسان به دنیا آمد. در کودکی همراه پدر به دهقانی پرداخت. در نوجوانی به عنوان کاتب به خدمت ابوعلی ابن شاذان وزیر آلب ارسلان در آمد و بعد از او به خدمت سلطان آلب ارسلان در آمد. پس از آلپ ارسلان، پسرش، خواجه را همچنان در سمت وزارت باقی نگاه داشت. همسر او شاهزادهٔ بی‌نام باگراتیونی‌ها و فرزندان اوفرزندان احمد بن نظام‌الملک، شمس‌الملک عثمان، ابوالفتح فخرالملک، مؤیدالملک، جمال‌الملک، فخرالملک، عزالملک، عمادالملک عبدالقاسم، صفیه می باشد.

خواجه علاوه بر رتق و فتق امور مملکتی و حل مشکلات عدیده اجتماعی و اخلاقی و سایر مسائل مملکتی دست به ایجاد مدارسی زد که در تاریخ بنام وی به مدارس نظامیه مشهور است و همان مدارسی هستند که بعدها سرمشق دانشگاه‌ها شدند. که مهمترین آنها عبارت بودند از نظامیه‌های بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز، اصفهان. در مدارس نظامیه، هر دانشجویی اتاقی خاصی برای خود داشت و مقرری ماهیانه می‌گرفتند و خوراک و خوابگاه نیز بر عهده‌ دانشگاه بود.

علاوه بر ساختن دانشگاه، خواجه خدمات فراوان دیگری همچون آب انبار، گرمابه، بازار، بیمارستان‌ها را به جهانیان عرضه کرد و قرن پنجم را مبدل به شکوفاترین قرون فرهنگی اسلام ساخت.

وی در سال 485 هجری قمری در 12 رمضان، در سن 77 سالگی هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می رفت در بروجرد به دست کسی که لباس صوفیان را پوشیده بود با اصابت چاقو زخمی و یک روز پس از آن درگذشت. آرامگاه وی در محله احمدآباد اصفهان به بنای “دارالبطیخ” نامگذاری شده است.

برخی از آثار خواجه نظام الملک طوسی:

• کتاب سیاستنامه (سیرالملوک)
• پردازش تقویم جلالی

لقب های خواجه نظام الملک طوسی:

• وزیر کبیر
• خواجه بزرگ
• تاج الحضرتین
• قوام الدین
• نظام الملک
• اتابک
• رضی امیرالمومنین
• صدرالاسلام

خواجه‌نظام الملک طوسی، سه هدیه‌ جاودانه برای ایرانیان به یادگار گذاشت:

نخست دستور داد سال‌شمار خورشیدی فراهم شود تا سال‌شمار قمری کنار گذاشته شود.

دوم آنکه دستور داد هزاران بار کتاب شاهنامه‌ فردوسی خردمند بازنویسی شود تا زبان ایرانیان نجات یابد.

سوم برافراشتن دانشگاه‌های نظامیه بود که ریشه و پایه‌ دانشگاه‌های امروزی است.

در اینجا برای آشنایی بیشتر با این وزیر کبیر داستانی را تهیه کرده ایم تا علاقه مندان آن را مطالعه کنند:

داستان «حکیم موصلی و خواجه نظام الملک طوسی»

«حکیم موصلی» از دانشمندان منجم دوره ی «خواجه نظام الملک طوسی» بود که در شهر نیشابور زندگی می کرد. او به خدمت خواجه بزرگ در آمد. خواجه نظام الملک او را بسیار قبول داشت و در امور مهم با او مشورت می کرد و رای و نظر حکیم موصلی را گرامی می داشت. وقتی موصلی پیر شد و توان بدنی اش کاهش یافت، دیگر تحمل سفرهای طولانی را نداشت. او یک روز پیش خواجه رفت و از محضر او استعفا خواست تا به زادگاهش نیشابور برود و سال های آخر عمرش را در آن جا بگذراند و برای خواجه نظام الملک هر سال تقویمی تنظیم کند و بفرستد.

خواجه نظام الملک که سال های آخر عمرش را سپری می کرد، دستور داد اسباب راحتی زندگی حکیم موصلی را فراهم کنند و به او گفت: «با استعفای تو موافقت می کنم به شرطی که به ستارگان بنگری و پیشگویی کنی که من کی خواهم مرد.»

حکیم موصلی احوال ستارگان و خورشید را بررسی کرد و سپس به خواجه گفت: «شما شش ماه بعد از مرگ من خواهید مرد.»

او از پیش خواجه نظام الملک مرخص شد و به نیشابور رفت. او سالهای آخر عمرش را در رفاه و خوشی زندگی کرد و هر سال برای خواجه تقویمی می فرستاد.

خواجه نظام الملک از کسانی که از نیشابور نزد او می آمدند، احوال حکیم موصلی را می پرسید. خواجه وقتی خبر سلامتی او را می شنید، خوشحال می شد و روحیه می گرفت.

تا این که در سال چهارصد و هشتاد و پنج هجری قمری کسی از نیشابور آمد و خواجه از احوال حکیم موصلی پرسید. آن شخص تعظیم کرد و گفت:«حکیم موصلی نیمه ماه ربیع الاول عمرش را به شما داد.»

خواجه نظام الملک بسیار ناراحت شد و فهمید که وقت رفتن او هم فرا رسیده است. او سند اموال وقفی را تنظیم کرد و وصیت نامه اش را نوشت. زیردستانی را که توان مالی داشتند آزاد کرد و تا جایی که می توانست، در ماه های آخر عمرش دل نزدیکان و اطرافیانش را به دست آورد و از آنها حلالیت طلبید. تا این که در ماه رمضان به دست یکی از فداییان اسماعیلی مذهب، دار فانی را وداع گفت.

مجلس خواجه نظام‌الملک مملو از علما و دانشمندان و فقها بود تا جایی که بسیاری بر او خرده می‌گرفتند که همنشینی با علما، ایشان را از مسایل سیاسی باز داشته است، اما خواجه می‌فرمود: «آن‌ها زیبایی دنیا و آخرت می‌باشند و اگر آن‌ها را بر سرم قرار دهم، باز هم آن‌ها بزرگ‌تر هستند».

خواجه نظام‌الملک دارای ویژگی‌های پسندیده  زیادی بوده است.

بسیار متواضع و فروتن بود و هر گاه صدای اذان را می‌شنید، از هر کاری دست برمی‌داشت و بر نماز اول وقت مواظبت می‌کرد و همواره روزهای دوشنبه و پنجشنبه را روزه می‌گرفت و بسیار صدقه می‌بخشید و انسانی بردبار، شکیبا و باوقار بود.

برگرفته از کتاب داستان های کهن ایرانی “چهارمقاله“، گردآوری: رحمت ا.. رضایی، از انتشارات: خلاق می باشد.

تنظیم: میترا نامجو