پروین اعتصامی که نام اصلی وی رخشنده اعتصامی می باشد در 25 اسفند سال 1285 در شهر تبریز چشم به جهان گشود و در 15 فروردین 1320 در سی و پنج سالگی بر اثر بیماری حصبه در تهران در آغوش مادر از دنیا رفت و در شهر قم در مقبره خانوادگی و کنار قبر پدر دفن گردید.

در تقویم ایران، روز 25 اسفند ماه را روز پروین اعتصامی نام گذاری کرده اند.

پدر پروین، یوسف اعتصامی (اعتصام الملک) و مادر او خانم اخترالملوک اعتصامی است که مادرش در تاریخ 26 اردیبهشت 1352 در تهران بدرود حیات گفت و در مقبره خانوادگی در قم به خاک سپرده شد.

پروین آخرین فرزند خانواده بود و سه برادر بزرگتر از خود به نامهای ابوالحسن، ابوالفتح و ابوالنصر داشت.

اعتصام الملک پدر پروین که در دی ماه 1316 در تهران وفات یافت مترجم و نویسنده ای نامدار و ادیب و محققی کتابشناس بود. وی در عین حال روزنامه نگاری با ذوق بود، در هنر خط از سرآمدان عصر محسوب می شد، در زبان ترکی و فرانسه تبحر داشت و در زبان عربی هم نویسنده ای چیره دست بود.

تربیت و مراقبت چنین پدری پروین را که قریحه ادبی قابل ملاحظه داشت البته ورای ممارست در سنتهای ادب فارسی با ادبیات اروپایی هم آشنا می داشت، خاصه که تحصیل در مدرسه دخترانه امریکایی نیز وی را به زبان انگلیسی آشنایی می داد و مایه ذوق او را چاشنی تازه می بخشید. پروین دوره مدرسه آمریکایی را در خرداد ماه سال 1303 شمسی به پایان رسانید و در همان مدرسه به تدریس و تعلیم نوآموزان هم وطن خویش پرداخت.

در خانه مردی که در زبان و ادب فارسی و عربی تبحر کامل داشت، و نشر مجله و تصدی ریاست کتابخانه مجلس هم او را دایم با مطبوعات تازه و با نسخه های خطی و چاپی کتب مهم فارسی و عربی مربوط و مانوس می داشت البته قریحه پروین می توانست بشکفد، آثار ارزنده پدید آرد و راه کمال بپیماید.

پروین اعتصامی مشهورترین شاعر زن ایرانی است که سرودن شعر را از پدرش و استادانی همچون دهخدا و ملک الشعراء بهار آموخت.

شعرهایی که پروین در سنین کودکی می سرود بیشتر دارای محتوایی کودکانه، ساده و تخیلی بودند. یکی از شعرهای او در 8 سالگی مناظره ای بین نخود و لوبیا است:

یا مناظره ای بین سیر و پیاز:

اولین بار که نام پروین اعتصامی در بین فضلا و ادبای ایران شهرت پایدار قابل ملاحظه ای پیدا کرد و با تحسین و اعجاب یاد شد ظاهرا بین سالهای 1308 تا 1311 شمسی بود که مجموعه معروف «امثال و حکم» اثر استاد علی اکبر دهخدا در تهران چاپ و انتشار یافت و قبول عام پیدا کرد. البته شعر پروین از سالها پیش از نشر امثال و حکم، و از حدود سال 1300 شمسی در مجله «بهار» نشر می شد و چند سالی قبل از انتشار مجموعه امثال و حکم نیز، مولف جوان و نوخاسته ای به نام محمد ضیاء هشترودی مجموعه ای از نظم و نثر معاصر فارسی را با ملاحظات انتقادی به نام «منتخبات آثار» (تهران 1303) منتشر کرده بود که در آن به مناسبت نقل و نقد شعر پروین از وی تحسین بسیار کرده بود اما اظهار تحسین فوق العاده او در حق پروین اعتصامی چون در موارد دیگر با تعریض در حق دیگران همراه بود مایه رنجش برخی شعرای معروف عصر شد و ملک الشعرا بهار را وا داشت تا به این طرز نقد او اعتراض کند.

مع هذا بهار هم که در عین حال با اعتصام الملک پدر پروین دوستی و همکاری داشت و از قریحه و استعداد کم نظیر پروین آگاه بود در شعر وی به چشم تقدیر و تحسین می نگریست و چاپ اول «دیوان پروین» که دو سالی قبل از وفات پدرش در تهران نشر یافت (1314) مقدمه ای به قلم بهار داشت که آگنده از تحسین و تمجید شاعرانه بود.

همدردی صمیمانه با طبقات محروم جامعه پروین را مورد علاقه کسانی که از زبان این طبقات سخن می گویند، و به هر عنوان که هست حق پایمال گشته آنها را مطالبه می کنند می دارد. شاید همین نکته سبب شد که در سالهای بلافاصله  بعد از شهریور بیست اشعار پروین گه گاه مورد تحسین فوق العاده بعضی منتقدان و نویسندگان نسل جوان واقع شد و مبالغه ای که در اهمیت این جنبه از اندیشه و هنر او رفت جهات دیگر شخصیت و تعلیم او را که الزام دین و اخلاق و تقوا و عمل بود، ظاهرا تا حدی تحت الشعاع قرار داد.

یکی از شعرهای پروین اعتصامی که فقر را به تصویر می کشد شعر “تیره بخت” است که ابیاتی از آن را می خوانید.

شعر “تیره بخت”

پروین قبل از هر چیز شاعر تربیت و شاعر اخلاق است اما تربیت و اخلاق او مبتنی بر اندیشه عرفانی است. عرفان او هم غیر از تصوف اسلامی از سرچشمه تعلیم افلاطون و مکتبهای گنوسی و نوافلاطونی آب می خورد و به همین سبب به مسئله روح و نجات اهمیت خاص می دهد.

پروین در 19 تیرماه 1313 شمسی با پسرعموی پدر خود، فضل الله اعتصامی، ازدواج کرد که مدت چهار ماه در عقد او به سر برد و سپس به خانه شوهر در کرمانشاه رفت، اما بیش از دو ماه و نیم شوهرداری نکرد و به خانه پدر بازگشت و با بخشودن مهریه خود در 11 مرداد 1314 شمسی رسما از شوهر خود جدا شد.

قطعه ای که پروین برای سنگ مزار خود سروده است غلبه فکر و مرگ و اندیشه تزلزل حیات انسانی را در روح او نشان می دهد. احساس مرگ و فنا در نزد وی ریشه قوی دارد. وقتی که در این قطعه با رهگذر بیخیال در طی خطاب عارفانه خویش می گوید:

درباره شیوه شاعری و قالبهای فکری و بیانی پروین این اندازه می توان گفت که نشان اصالت در آنها همه جا پیداست و ضرورت حفظ میراث قدما در عصر حیات او هنوز در محیط ادبی و فکری عصر بیش از آن غلبه داشت که فکر عصیان بر ضد آنها را، خاصه در محیط تربیتی شاعر، در ذهن او راه تواند داد. با این همه، تنوع قالبها، مضمونهای ماخوذ از حیات هر روزینه، و شیوه مناظره پردازی بین اشیا بیجان که مختصات عمده شعر او را رنگ تازه ای می دهد دنیای اندیشه او را پر از شور و احساس شاعرانه نشان می دهد، و این همه در کلام او از جوش فکر و از تازگی و اصالت راستین حاکی است. اینکه علامه قزوینی در تقریظ مختصری که بر دیوان پروین می نویسد وی را «خنساء عصر و رابعه دهر» می خواند به  هیچ وجه متضمن نفی اصالت و تازگی کلام او نیست.

 آثار پروین اعتصامی

دیوان پروین، شامل ۲۴۸ قطعه شعر می‌باشد، که از آن میان ۶۵ قطعه به صورت مناظره است. اشعار پروین اعتصامی بیشتر در قالب قطعات ادبی است که مضامین اجتماعی را با دیدهٔ انتقادی به تصویر کشیده‌است.

قبل از نخستین چاپ دیوان پروین، بعضی از اشعار پروین در مجله بهار، «منتخبات آثار» از «سید ضیا هشترودی» و «امثال و حکم» از دهخدا چاپ شده بودند.

یکی از اشعار معروف پروین اعتصامی که در کتاب فارسی دبستان چاپ شده به نام “اشک یتیم” است که در ادامه خواهید خواند:

شعر اشک یتیم

برگرفته از کتاب “با کاروان حله” مجموعه نقد ادبی دکتر عبدالحسین زرین کوب می باشد.

تنظیم: میترا نامجو