جایزه ادبی عبارت است از افتخاری که توسط نهادهای دولتی یا خصوصی، فرهنگستان‌ها، انجمن‌های ادبی، بنیادها و حتی اشخاص منفرد به آثار ادبی و همراه با مبلغی پول، به صورت سالیانه اعطا می‌شود.

در کشور ما این جوایز بیشتر در نیمه دوم سال و در دهه بزرگداشت انقلاب اسلامی اهدا می‌شود و می توان گفت که در ایران جوایز ادبی مثلا در مقایسه با فرانسه که در سال 700 جایزه ادبی برگزار می‌کند، از سابقه و تنوع زیادی برخوردار نیست.

جوایز ادبی اغلب با هدف تشویق و تقدیر از پدیدآورندگان، تقدیر و اطلاع رسانی درباره کتاب‌های منتشر شده و نیز ترویج و در دسترس قرار دادن کتاب‌ها برای مخاطبان برگزار می شوند و نتایج و آثار مثبتی دارند از قبیل:

تقدیر و اطلاع رسانی درباره کتاب‌های منتشر شده

ترویج و در دسترس قرار دادن کتابها برای مخاطبان

تقویت و اقتدار حوزه نشر

کم کردن فاصله پدیدآورنده با مخاطب

تشویق و تقدیر از پدیدآوردندگان

اسامی و تاریخچه جوایز معتبر ادبی ایران:

• جایزه ادبی جلال آل احمد

جایزه ادبی جلال آل احمد با اهدای 110 سکه بهار آزادی به هر برنده، گرانترین جایزه ادبی تاریخ ایران محسوب می شود و مراسم اهدای جایزه ملی جلال آل‌احمد هر سال مقارن با ایام تولد این نویسنده توانا و صاحب سبک برگزار می‌شود.
آثار انتخاب شده باید در یکی از چهار گروه «داستان بلند و رمان»، «مجموعه داستان کوتاه»، «نقد ادبی» و «مستندنگاری» قرار گیرند تا بتوانند در همین زمینه‌ها با سایر کتاب‌ها به رقابت بپردازند.

هدف از اهدای جایزه ملی جلال آل‌احمد «ارتقای زبان و ادبیات ملی ـ دینی» از رهگذر بزرگداشت پدیدآورندگان آثار ادبی برجسته، بدیع و پیشرو است.

• جایزه ی ادبی چِهِل

برگزاری یک جایزه ی ادبی به نام چِهِل به شکل سالانه توسط موسسه ی فرهنگی هنری مکتب معاصر تهران با همراهی موسسه ی نشر مکتب تهران با موضوع معرفی امیدهای داستان نویسی بزرگسال ایران با بهره مندی از تجربه و دانش نسل های پیشین ادبیات داستانی و از مسیر آراء داورانه ی ایشان می باشد.

در این مسابقه در هر دوره، از میان نویسندگان جوان، پنج نفر از امیدهای آینده ی ادبیات داستانی ایران، توسط نسل های با تجربه تر، شناسایی و بدون الویت معرفی می شوند.

در پایان هر دوره، مکتب تهران طی مراسمی از برگزیدگان تقدیر می کند.

• جایزه ادبی پروین اعتصامی

جایزه ادبی پروین اعتصامی در سال ۱۳۸۳ به تلاش معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در دفتر مجامع و فعالیت‌های فرهنگی آغاز به کار کرد.

نخستین دوره این جشنواره، در ۱۵ مرداد همان سال برگزار شد. این جایزه، با هدف تقدیر از خدمات و شخصیت پروین اعتصامی، پیشرفت خلاقیت‌ها و آثار ادبی زنان، ایجاد همبستگی بین ادبیات ملت‌ها به ویژه در حوزه جهان اسلام، معرفی چهره‌های شاخص زنان ادیب و پژوهشگر و تقدیر از زنان در عرصه ادبیات فارسی، توسط «دبیرخانه جوایز سال» به زنان نویسنده اهدا می‌شود.

این جایزه در روز بیست‌ و پنجم اسفندماه، مطابق با روز بزرگداشت پروین اعتصامی، با مشارکت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مؤسسه خانه کتاب، در مراسمی به همین نام به برندگان اهدا می‌شود.

این جایزه در بخش‌های مختلف شعر، ادبیات داستانی، ادبیات نمایشی، ادبیات پژوهشی، شعر کودک و نوجوان، داستان کودک و نوجوان و بخش جنبی برگزار می‌شود.

• جایزه ادبی مهرگان

جایزه مهرگان به عنوان قدیمی‌ترین جایزه مستقل و خصوصی ایران می باشد، که هر ساله در مهر ماه برگزار می شود.

مهرگان تنها جایزه غیردولتی است که در حوزه محیط زیست و علم نیز جایزه اهدا می‌کند. جایزه مهرگان از چهار بخش مهرگان ادب بهترین رمان فارسی، مهرگان ادب بهترین مجموعه داستان، مهرگان ادب یک عمر تلاش در حوزه نوشتن و مهرگان ادب بهترین رمان نوجوان تشکیل شده است که متاسفانه در سال‌های گذشته بخش رمان نوجوان به دلایلی تعطیل شده است اما امیدواریم که این بخش در سال‌های آینده مجدداً فعال شود و هم شاهد اضافه شدن بخش‌های جدیدی به جایزه باشیم.

• جایزه هانس کریستین آندرسن

جایزه هانس کریستین آندرسن که گاه جایزه نوبل کوچک هم خوانده می‌شود، جایزه‌ای است بین‌المللی که هر دو سال یک بار از طرف دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) به مؤلفان در زمینه ادبیات کودک تعلق می‌گیرد.

این جایزه در دو گروه اهدا می‌شود: نویسندگان و تصویرگران. جایزه به نام هانس کریستین آندرسن نویسنده دانمارکی است و برنده جایزه خود را از دست ملکه دانمارک دریافت می‌کند.

علاوه بر این جایزه، IBBY هر ساله فهرست افتخاری نیز منتشر می‌کند که شامل آثار برجسته در تألیف، طراحی و ترجمه است.

تاکنون از شورای کتاب کودک در ایران، چهار نفر در بخش‌های تألیف و تصویر نامزد جایزه جهانی آندرسن شده‌اند. فرشید مثقالی (تصویر / ۱۹۷۴)، هوشنگ مرادی کرمانی (تألیف / ۱۹۹۲)، محمدرضا یوسفی (تألیف / ۲۰۰۰) و نسرین خسروی (تصویر / ۲۰۰۲). از این میان فرشید مثقالی، برنده جایزه جهانی در بخش تصویر شده و هوشنگ مرادی کرمانی مورد تشویق هیئت داوران قرار گرفت.

• جایزه لاک پشت پرنده

این جایزه هرسال توسط جمعی از نویسندگان کودک و نوجوان ایران معرفی می شود که حاوی عناوین بهترین کتابهای منتشر شده در کشورمان است و مرجع خوبی است برای کسانی که علاقه مند خرید کتاب خوب و مناسب برای کودکان هستند. در این لیست کتابها بر مبنای امتیاز لاک پشت دریافت می کنند.

کتاب‌ها بر مبنای گروه سنی و گروه موضوعی و هم‌چنین، بر حسب رأی داورها با امتیاز شش لاک‌پشت (کتاب‌های بسیار عالی)، پنج لاک‌پشت (کتاب‌های عالی)، چهار لاک‌پشت (کتاب‌های خیلی خوب) و سه لاک‌پشت (کتاب‌های خوب) معرفی می‌شوند.

معرفی برخی جوایز ادبی ایران

در زیر به چند جایزه معتبر ادبی کشور اشاره می شود و توضیح مختصری برای هر یک داده شده است. برخی از این جوایز به دلایلی لغو شده است و دیگر برگزار نمی شوند.

• جایزه روزی روزگاری : اولین دوره آن در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۶ برگزار شد و تا سال ۸۹ تداوم داشت. این جایزه از سال ۹۰ برگزار نمی‌شود.

• جایزه ادبی صادق هدایت: جایزه‌ای ادبی صادق هدایت در ایران، سالانه به آثار منتشر شده در زمینه ادبیات داستانی به زبان فارسی توسط بنیاد صادق هدایت اعطا می‌شود.

• جایزه ادبی هفت اقلیم: در ایران هر ساله به کتاب‌های منتشر شده در زمینه ادبیات داستانی (رمان و مجموعه داستان) به زبان فارسی توسط بخش خصوصی موسسه فرهنگی هنری هفت اقلیم اهدا می‌شود.

•  جایزه ادبی هوشنگ گلشیری: در تیرماه سال ۱۳۹۳ وبگاه رسمی بنیاد ادبی گلشیری اعلام کرد پس از سیزده دوره برگزاری جایزه ادبی تصمیم گرفته ‌است برگزاری این جایزه را به دلیل کمبود منابع و نیروی انسانی متوقف کند.

• جایزه ادبی یلدا: انتشارات کاروان از سال ۱۳۸۱، جایزهٔ ادبی یلدا را بنیانگذاری کرد و تاکنون چهار دوره از این جایزه در سالهای 1381، 82، 83 و 84 را اهدا کرده‌است.

• جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران: یک جایزه دولتی در ایران است که هر ساله در بهمن ماه و در دهه فجر توسط خانه کتاب ایران به نویسندگان برگزیده در بخش‌های کلیات، فلسفه اسلامی، فلسفه غرب، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم کاربردی، هنر، ادبیات و تاریخ اعطا می‌شود.

• جایزه کتاب سال دفاع مقدس‏: جایزه کتاب سال دفاع مقدس یکی از جایزه‌های ادبی در ایران است که تاکنون شانزده دوره آن به همت بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس برگزار شده است که آثار برتر در ۱۶ بخش معرفی می‌شوند.

• جایزه ادبی اصفهان: جایزه ادبی اصفهان نخستبن بار در آذر ماه 1381 برگزار شد و هر سال در یک بخش اصلی با موضوع آزاد شامل داستان کوتاه، مجموعه داستان و رمان و یک بخش ویژه برگزار می‌شد. هفتمین و آخرین جایزه ادبی اصفهان درسال ۱۳۸۸ برگزار شد و پس از آن بدون هیچ توضیحی این جایزه کم سابقه اما معتبر دیگر برگزار نشد.

• جایزه ادبی سعدی: جایزه ادبی سعدی همه ساله در اولین روز ماه اردیبهشت روز بزرگداشت سعدی برگزار می‌شود. اهدای این جایزه بین‌المللی به منظور توسعه و تعمیق روزافزون زبان و ادب فاخر فارسی در کشورهای پیرامون ایران، منطقه قفقاز و آسیای میانه است.

• جایزه ادبی قلم زرین: سالانه برای اهدا به بهترین کتابهای شعر، داستان و پژوهش و نقد ادبی در روز ملی قلم (۱۴ تیر) به آثار برگزیده توسط انجمن قلم ایران اهدا می‌شود. تا به حال 12 دوره این جشنواره برگزار شده است.

• کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور: امیر حسین فردی آن را ینیان گذاری کرده است، و در زمینه ادبیات داستانی می باشد که هر ساله در اسفند ماه همزمان با تاریخ شهادت ایشان برگزار می شود.

• جایزه بیتا: خانم بیتا دریاباری این جایزه را حمایت می کند و هر سال جوایزی را به بزرگان ادب و فرهنگ در مرکز مطالعات ایرانی دانشگاه استنفورد اهدا می کنند.

• جایزه شعر امروز ایران: جایزه شعر امروز ایران یا جایزه  کارنامه، که در زمینه شعر فارسی می باشد. این جایزه را حافظ موسوی و منوچهر آتشی و جمعی از شاعران برگزار می کنند که در موسسه کارنامه اعطا می شود.
  مراسم جایزه شعر کارنامه در سال ۱۳۸۴ برگزار نشد که نگار اسکندرفر، سردبیر مجله کارنامه توقیف این مجله را عامل توقف آن عنوان کرد. دوره پنجم این جایزه قرار بود هم زمان با سالمرگ منوچهر آتشی برگزار شود اما به دلیل معطل ماندن صدور مجوز برخی کتاب های شعر تا اطلاع ثانوی این جایزه برگزار نخواهد شد.

• جایزه شعر زنان ایران: سپیده جدیری بنیانگذار این جایزه است که از سال 1387 جایزه ای به یک بانوی شاعر ایرانی، هر ساله داه می شود.

• جایزه فرهنگی لطیفه یارشاطر: احسان یارشاطر بنیاد ایرانیکا را به کمک همسرش لطیفه یارشاطر تاسیس کرد، ایرانیکا به همراه انجمن مطالعاتی ایران سالانه جایزه ای به یک نفر در زمینه فرهنگ ایران اعطا می کند.

• جایزه ابوالحسن نجفی: جایزه ای است که به نام ابوالحسن نجفی، سالانه توسط شهر کتاب به یک ترجمه ادبی اهدا می شود. اولید دوره جایزه سال 1395 اهدا شد.

• جایزه هنر و ادبیات گمانه‌زن: جایزه‌ای ادبی است که سالانه به فعالان عرصهٔ ادبیات علمی-تخیلی، فانتزی، وحشت در ایران داده می‌شود.

  اولین بار حول مسابقه داستان‌نویسی علمی‌ تخیلی و فانتزی (نام جدیدآن، مسابقه داستان‌نویسی گمانه‌زن) شکل گرفت که اولین دورهٔ آن در زمستان ۱۳۸۴ برگزار شد. آکادمی برگزارکننده در خرداد ماه ۱۳۹۴ پس از هفت دوره برگزاری مسابقه با انتشار بیانیه‌ای رسماً انحلال مسابقه را اعلام کرد.

• جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعاتی: این جایزه سال ۱۳۷۹ برای حمایت از آثار فاخر داستانی تشکلیل شد. سالانه علاوه بر انتخاب مجموعه داستان و رمان از یک چهره تأثیرگذار در ادبیات داستانی ایران و یک روزنامه‌نگار فعال نیز تجلیل می‌شود.

• جایزه ادبی واو: فائزه شاکری دبیر جایزه ادبی، بهترین رمان متفاوت سال را انتخاب می کند.

• جایزه ادبی یوسف: شش دوره آن توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های اسلامی به منظور انعکاس و انتقال میراث هشت‌ سال دفاع مقدس (داستان کوتاه دفاع مقدس) را برگزار شده است.
• جایزهٔ ادبی شهید آوینی: یک جایزهٔ ادبی در ادبیّات فارسی از سوی انتشارات مؤسسهٔ روایت فتح است که به ‌نام مرتضی آوینی نام‌گذاری شده است.

تنظیم:میترا نامجو