نام علمی: Orchis morio L

نام: ثعلب

نام های دیگر: خصیه الثعلب، سعلب، شاطریون، سحلب، ثعلب مصری، ارکیده، ارکید، سه ‌برگ، سالپ، ونیله، تولکی، کوکره، لومیری، اورکیس، ماسکولا، سورقطون، کوکهری و گل دختر ملکه آفتاب.

خانواده: ثعلبیان

خطرات: شناخته نشده است

خاستگاه: علفزار و چمن زارهای مرطوب اروپا، شامل بریتانیا، از اسکاندیناویای جنوبی و شرق اسپانیا، سیبری، کوه های قفقاز و خاورمیانه.

رنگ گل: بنفش

دوران گلی دهی: اردیبهشت – خرداد

زمان برداشت غده ها: اردیبهشت – خرداد

معرفی و مشخصات ظاهری گیاه ثعلب

(تیره ثعلب)؛ گیاهی علفی، پایا، با غده های گرد است. ثعلب گیاهی گلدار از خانواده ثعلبیان است.

ثعلب از پیاز تا ارتفاع 30 تا 40 سانتی متر رشد می کند.

گل گیاه ثعلب

ساقه ثعلب راست است و در نوک آن خوشه ای از گل های قرمز متمایل به بنفش و ارغوانی می روید. از 5 تا 25 گل به صورت دسته ای آزاد، شل و خطی در بالای تک ساقه رشد می کند.

گل آذین رنگ های متفاوتی از سفید تا صورتی تا بنفش پر رنگ دارد، اما عمدتا بنفش رنگ است.

ثعلب از اواسط اردیبهشت تا اواسط خرداد در جزایر بریتانیا و تا اواسط بهمن ماه در سایر کشورها مانند فرانسه، گل می کند.

برگ گیاه ثعلب

برگ های پایینی نیزه ای شکل، باریک یا گاهی بیضی هستند و پایه آن ها در اطراف گل رشد می کنند که به برخی از برگ های نازک تر ساقه می چسبند و تقریباً تا گل ها را می پوشانند. برگ ها سبز و بدون لکه هستند و برگ های بالایی به صورت غلافی دور ساقه قرار گرفته اند. از ماه آوریل تا آگوست برگ می دهد و از می تا ژوئن گل می دهد.

یک جفت از کاسبرگ های جانبی با رگه های برجسته سبز و گاه بنفش رنگ به صورت جانبی مانند “بال” گسترش می یابد و به آن نام ثعلب یا ارکید می دهند. اما ثعلب بال سبز (Anacamptis morio) دارای نوارهای سبز بر روی کاسبرگ های جانبی است و فاقد لکه ها یا لکه های برگ های بنفش اولیه است.

گلبرگ (پنج برگ گل) پایینی پهن، سه لبه و در مرکز با لکه های تیره کم رنگ است.

برگ ها باریک و گاهی اوقات بیضی شکل هستند و در اطراف گل پایه آن رشد می کنند

میوه گیاه ثعلب

میوه آن به صورت کپسولی و محتوی دانه های ریزی است. یک جفت از کاسبرگ های جانبی با برجستگی سبز، گاهی با رگه های بنفش به پهلو شبیه بال هایی امتداد می یابد که نام ثعلب را به آن داده اند. گلبرگ پایینی، پهن، با سه بریدگی که کم رنگ هستند و در مرکز، نقاط تیره دیده می شود.

دانه ها در ماه جولای می رسند.

شرایط رشد ثعلب

ثعلب به سرما حساس نیست.

گونه ها دو جنسی هستند (هم اندام نر و هم مادگی دارند) و توسط زنبورها، پروانه ها بارور می شوند.

خاک مناسب: خاک سبک (ماسه ای، شنی)، خاک متوسط (لومی: مخصوص گلدان)، و خاک سنگین (رسی).

ثعلب نمی تواند در سایه رشد کند و خاک مرطوب یا خشک را ترجیح می دهد.

pH مناسب خاک: خاک های اسیدی، خنثی و قلیایی و می تواند در خاک های خیلی قلیایی نیز رشد کند.

غده های این گیاه را به نام ثعلب (که نام ژنریک تمام غده های ارکیده هاست) جمع آوری می کنند و پس از این که کاملا پاک نمودند، غده ها را برای خشک کردن روی سبد می چینند یا به نخ می کشند. آن ها محتوی 50 درصد لعاب هستند که هیدرولیز شده تبدیل به مانوز و گلوکز می گردد و هم چنین 30 درصد نشاسته، آلبومین و قند دارند.

ثعلب در کاربردهای پزشکی

ثعلب ماده ای مانند نشاسته است با مزه شیرین با بوی نسبتا ناخوشایند. گفته می شود که ثعلب خیلی مغذی است و در نوشیدنی ها اضافه می شود یا به غلات اضافه می شوند و برای ساخت نان و دیگر موارد به کار می روند. گفته می شود هر 30 گرم ثعلب برای زنده نگه داشتن انسان برای یک روز کافی است. ثعلب بسیار مغذی و تسکین دهنده است. برای کودکان و بیماران در حال بهبودی ارزش غذایی ویژه ای دارد، با آب جوشانده می شود و نشاسته موجود در ریشه گیاه، نقش طعم دهنده و آماده کننده دارد.

ثعلب لعاب فراوانی دارد که به آن حالت ژله ای نرم و تسکین دهنده ای می دهد و در درمان سوزش و ناراحتی های مجرای روده – معده به کار می رود. 1 پیمانه از ثعلب با 50 پیمانه آب برای ساختن ژله کافی است. با رسیدن برآمدگی ثعلب، بایستی بعد از گل دهی و به دانه نشستن چیده شود.

در قدیم از ثعلب به عنوان گیاهی که قوه باه را زیاد می کند استفاده می شد و به علت جمع آوری بی رویه و دخالت های بشر در محیط طبیعی ارکیده ها روز به روز در طبیعت کمیاب تر می شود.

عطاری های قدیم از این گیاه در ترکیبات بهداشتی علیه ناراحتی های معده – روده ای استفاده می کردند. غده های ثعلب را برای تهیه لعاب ثعلب به کار می برند و برای این کار پودر آن را در آب سرد رقیق نموده (به نسبت 0.1) سپس به آرامی و با احتیاط آب جوش  به آن اضافه می کنند و گه گاه به هم می زنند تا کاملا سرد شود (به نسبت 10 به 100). لعاب ثعلب هنوز در درمان کاتاره روده ای به طور خوراکی یا برای شستشوی رکتال به کار می رود. امروزه سعی بر این است تا هر چه بیش تر مواد دیگری را جایگزین این گیاه کنند.

گیاهان تکی ممکن است تا 17 سال گل دهند.

زیرگونه های ثعلب

شش زیر گونه ثعلب معرفی شده است:

• Anacamptis morio زیر گونه caucasica
• Anacamptis morio زیر گونه champagneuxii
• Anacamptis morio زیر گونه longicornu – منطقه مدیترانه غربی.
• Anacamptis morio زیر گونه morio
• Anacamptis morio زیرگونه picta
• Anacamptis morio زیرگونه syriaca

گونه Orchis morio برای اولین بار توسط کارل لِنیِس در سال 1753 توصیف شد. این گونه در سال 1997 به جنس Anacamptis منتقل شد. Anacamptis از کلمه یونانی به معنی خم شدن است، اگرچه طبق منابع مختلف ممکن است به معنای خم شدن به عقب، خم شدن به پایین یا خم شدن به جلو باشد. نام morio در لاتین به معنای “دلقک” است که گل های راه راه و لکه دار آن برای شبیه سازی نگه داشته شده بود.

این گونه ها منبع مهمی از ثعلب هستند، پودر نرم سفید تا سفید – زرد که از خشک کردن و آسیاب برجستگی به دست می آید.

توزیع و زیستگاه ثعلب

ثعلب به طور خودرو بومی اوراسیای غربی، از اروپا تا ایران در مرغزارهای خشک، روی دامنه ها و بیشه زارها می روید. در جزایر بریتانیا در انگلیس مرکزی-جنوبی، ولز و ایرلند یافت می شود.

این گیاه در مراتع چمنزار اصلاح نشده به ویژه در خاک غنی از سنگ آهک رشد می کند. این گونه در جایی شکوفا می شود که یک یا دو بار در سال پس از اتمام گل دهی چمن زنی شده باشد. قطع یا برش نباید بلافاصله پس از گل دهی انجام شود بلکه زمانی را برای پراکندگی بذر در نظر بگیرید.

ثعلب در مراتع و چراگاه های خشک یا مرطوب رشد می کند. هم چنین می تواند در چمنزارهای ساحلی، معادن سنگی و هم چنین در کنار جاده ها و چمنزارها یافت شود. در قاره اروپا نیز در مراتع آلپی (وابسته به کوه آلپ) و مزارع گرم و خشک یافت می شود.

حداکثر ارتفاع منطقه ای که این گونه می روید جایی بین 1500 تا 2000 متر است.

گرده افشانی توسط زنبورها انجام می شود.

گل ها شهد تولید نمی کنند، اما می توانند با ظاهر بصری خود گرده افشان ها مثل زنبورها را به خود جلب کنند. این کار باعث ایجاد تنوع ژنتیکی در گونه ها می شود.

هم زیستی قارچ‌ ریشه یا مایکوریزا (میکوریزا) به معنی هم‌ زیستی سازنده بین یک قارچ و ریشه‌های یک گیاه است. قارچ‌ های مایکوریزایی، نقش عمده‌ای در محدوده ریشه‌گاه دارند، زیرا به عنوان پیوندی مهم در تبادل مواد مغذی بین گیاه و خاک عمل می‌کنند. این قارچ‌ها در این فرایند، هم تغذیه گیاه و هم ثبات خاک را بهبود می‌بخشند.

قارچ های میکوریزا که در ارتباط با ثعلب رشد می کنند شامل Epulorhiza repens یا Tulasnellaceae و Moniliopsis solani یا Ceratobasidiaceae است.

وضعیت حفاظت از این گونه آسیب پذیر و در معرض تهدید است. این یک گونه محافظت شده در ایرلند شمالی تحت دستور حیات وحش (NI) سال 1985 است.

ترجمه: سمیه مظفری