در هفته‌های گذشته معاون وزیر نیرو در امور آب و فاضلاب در ایران اعلام کرد که کاهش بارندگی امسال در ۵۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده است. او گفت بارش‌های امسال فقط در استان‌های اردبیل و گلستان این کشور عادی بوده است.
همچنین گزارش مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی سازمان هواشناسی ایران حاکی است که ۹۰ درصد از این کشور با درجات مختلفی از خشکسالی روبرو است.
در این مطلب محمدرضا معززی، کارشناس محیط زیست به شماری از سوال‌های خشکسالی پاسخ داده است.
چه چیزی باعث خشکسالی می‌شود؟
خشکسالی تعریف‌های متفاوتی دارد ولی تصویر عمومی از خشکسالی، کاهش نزولات جوی است و در نتیجه خشکی رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، سدها، کاهش سطح آبهای زیرزمینی و خشکی خاک رخ می‌دهد. به این نوع خشکسالی در متون علمی، خشکسالی هیدرولوژیکی می‌گویند.
همانطور که از تعریف آن مشخص می‌شود، علت خشکسالی، کاهش معنادار نزولات جوی بخصوص برف برای مدت زمانی طولانی است به طوری که موجب کم شدن و یا خشک شدن آبهای سطحی دایمی نظیر رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها، کاهش تراز آبهای زیرمینی، و خشک شدن و کم شدن رطوبت خاک می‌شود.
در کنار آن، بدلیل گرم و خشک بودن هوا، میزان تبخیر از آبهای سطحی و گیاهان نیز در جریان خشکسالی افزایش می‌یابد. خشکسالی از پدیده‌های طبیعی محسوب می‌شود، اما اثبات شده است که تغییر اقلیم و گرم شدن میانگین دمای زمین موجب افزایش تناوب و شدت روندهای طبیعی از جمله سیل، خشکسالی و طوفان می‌شود.
آیا خشکسالی‌ها دارای تناوب هستند و امیدی به پایان آنها وجود دارد؟
خشکسالی دارای تناوب است، اما پیش‌بینی دقیق زمان وقوع و همچنین مدت زمان خشکسالی امکان ندارد. درست مشابه زلزله که پیش‌بینی زمان و شدت وقوع آن ممکن نیست.
آیا بارش اخیر خشکسالی ایران را از میان می‌برد؟
چرا با وجود خشکسالی و نباریدن باران از روش بارور کردن مصنوعی ابرها در ایران استفاده نمی‌شود؟
بارور کردن مصنوعی ابرها روش موثری برای مقابله با خشکسالی نیست و هیچ یک از کشورهای توسعه یافته نیز با وجود امکانات بسیار وسیع‌تر مالی از روش باردار کردن مصنوعی ابرها برای مقابله با خشکسالی استفاده نکرده‌اند و نمی‌کنند.
ایالت کالیفرنیای آمریکا در چند سال اخیر درگیر خشکسالی کم سابقه‌ای شده است و هیچ مدرکی دال بر استفاده و یا درنظر گرفتن این روش برای مواجهه با شرایط خشکسالی در کالیفرنیا وجود ندارد.
مسئولین کالیفرنیا بیشتر بر مدیریت مصرف و روش‌های مدیریت منابع آب تمرکز دارند.
همچنین غیر موثر بودن این روش به حدی است که حتی برای کوتاه‌مدت و در شرایط فوق بحرانی همچون آتش‌سوزی جنگل‌های کالیفرنیا و یا ایالت بریتیش کلمبیای کانادا نیز هیچگاه به عنوان راه حل در نظر گرفته نشد که دلیلی است.
بارور کردن مصنوعی ابرها از نزدیک به ۴ دهه پیش مطرح بوده و برخی کشورها نظیر آمریکا، اسراییل، امارت متحده عربی، کویت، چین و هند در مقاطع زمانی مختلف و برای مدت زمان محدود و در منطقه محدودی از این روش استفاده کرده‌اند، اما بدلیل عدم قطعیت در مورد میزان موثر بودن روش و همچنین ناشناخته بودن عواقب روش به‌خاطر استفاده از مواد شیمیایی، این روش هنوز به عنوان راه حلی جدی برای مقابله با خشکسالی مطرح نیست و بیشتر کشورها این روش را جهت تحقیقات بیشتر و به عنوان بخش جانبی در بسته مدیریتی و سیاست‌گذاری‌ها مطرح می‌کنند و هیچگاه به عنوان راه حل اساسی و قابل اعتماد در بحران‌های کشورهای توسعه‌یافته مطرح نمی‌شود.
مردم برای مواجهه با خشکسالی‌ها چه باید بکنند، راه چاره چیست؟
اگر منابع آب برای کشور را مشابه منابع مالی (درآمد) برای یک خانواده در نظر بگیریم در صورت کاهش شدید این منابع رفتار طبیعی و عاقلانه کاهش مخارج، مراقبت و حفظ منابع (درآمد و پس انداز) موجود، اولویت بندی، تعیین محدودیت برای مخارج اعضای خانواده، مدیریت صحیح مالی است. درمورد خشکسالی و کم آبی نیز همین اصل حاکم است.
برای مدیریت خشکسالی یا کم‌آبی این موارد توصیه می‌شود: کاهش تقاضا و مصرف، حفظ و نگهداری از منابع و ذخایر موجود و مدیریت صحیح منابع آب در سطح کشور، کاهش و توجه به مصرف آب در فعایت‌های روزانه همچون حمام رفتن، مسواک زدن، شستن ظرف، شست‌و‌شوهای شب عید، آبیاری باغچه‌ها و…، دقت و مواظبت از منابع موجود و آلوده نکردن رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، نهرها و جوی‌ها، فشار به مدیران شهری و کشوری برای مقابله به آلودگی‌ها همچون تخلیه فاضلاب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی در دریاها و رودخانه‌ها، پیگیری جهت اجرای کامل طرح جمع آوری فاضلاب شهری و بازچرخانی آب، پیگیری و فشار عمومی برتی مجهزکردن ساختمانهای دولتی و عمومی نظیر بیمارستان‌ها، مدارس، دانشگاه‌ها، پادگان‌ها به سیفون‌های کم مصرف و حسگرهای چشمی در سرویس‌های بهداشتی.
