کمیت و کیفیت مواد موثر و اثرات درمانی گیاهان دارویی مستقیما به زمان جمع آوری آن ها بستگی دارد. زمان مناسب جمع آوری، یک روز خشک بوده و زمانی است که گیاه رسیده و حداکثر میزان مواد موثر در آن ایجاد شده باشد. در این شرایط پس از جمع آوری، باید به سرعت آن ها را خشک نمود.

اصولا کیفیت گیاه را نمی توان از ظاهر آن شناخت، بلکه باید مواد موثر آن مورد تجزیه، شناسایی و اندازه گیری قرار گیرد. متاسفانه بسیاری از گیاهان موجود در بازار، با وجود ظاهر مرغوب، از کیفیت و اثرات دارویی کمی برخوردارند و در حد استاندارد نیستند.

در هر گیاه می تواند تا بیش از هزار ماده ی مختلف به وجود آید این مواد در یک زمین به وجود نمی آیند و طی مراحلی در سنین مختلف گیاه حاصل می شوند. بنابراین برای به دست آوردن خاصیت درمانی، باید گیاهان را در زمان کاملا معینی برداشت نمود؛ مثلا گوجه فرنگی پس از قرمز شدن، ریحان، نعنا، ترخان در ابتدای رشد و ریشه های گیاهان را در فصل پاییز جمع آوری می کنند. بهترین زمان برداشت چای در بهار است، بهترین پوست دارچین از درختان کم تر از 6 سال به دست می آید. مهم ترین زمان برای گل محمدی، تهیه گلاب و عطر، پیش از طلوع آفتاب است.

گیاهان خشک را باید دور از نور نگه داشت تا از اکسید شدن مواد آن و تبخیر شدن اسانس آن ها جلوگیری شود. هم چنین برای جلوگیری از کپک زدن باید در جای هوا دار، خشک و گرم به خشک کردن آن ها پرداخت. خشک کردن گیاهان در زیر هودهای فن دار، اتاق های آفتاب گیر و دارای در باز کاملا مناسب است.

خشک کردن گیاهان در مقدار زیاد می تواند در یک باغچه یا زمینی که رطوبت نداشته باشد با کمک یک فن دارای قدرت کم صورت گیرد.

برای خشک کردن گیاهان هیچ گاه نباید از محیط گاراژ و نظایر آن استفاده نمود، چون بوی بنزین و دود، آن ها را خراب می کند.

در شرایط مناسب ذکر شده، گیاهان می توانند حداکثر به مدت یک هفته خشک شوند. مدت بیش از این باعث کاهش بوی گیاهان و کم رنگ شدن آن ها می شود.

خشک کردن گیاهان به دو صورت انجام می شود.

1- خشک کردن طبیعی که خود به دو صورت انجام می شود: در آفتاب و در سایه

2- خشک کردن مصنوعی

خشک کردن در آفتاب

خشک کردن در آفتاب به سرعت صورت می گیرد و در مواردی که گیاه حجیم و زیاد باشد مانند ریشه شیرین بیان، از نظر هزینه نیز به صرفه تر است. با این روش به مساحت کمتری فضا احتیاج است و خشک کردن در زمان کوتاه صورت می گیرد با وجودی که در این روش مواد موثر دچار آسیب نمی شوند ولی چون رنگ گیاهان در آفتاب تغییر کرده و کم رنگ می شوند از نظر ظاهری، بازار خوبی نخواهد داشت.

خشک کردن در سایه

خشک کردن در سایه کندتر صورت می گیرد و در اکثر مواقع رنگ طبیعی گیاه هم چنان باقی می ماند. در این نوع خشک کردن برای گیاهان با مقادیر زیاد، احتیاج به سطوح وسیع بوده و در نتیجه از نظر اقتصادی گران تمام می شود.

بهترین راه خشک کردن گیاهان با مقادیر کم در منزل، خشک کردن در سایه و در محل هایی است که هوا در جریان است. هم چنین هر چه رطوبت محل کم تر باشد، گیاه زودتر خشک می شود. افزون بر این استفاده از وسایلی مانند پنکه که مرطوب نیستند کمک به خشک شدن می کنند.

درست است که گیاهان خشک مقدار کمی رطوبت به همراه دارند؛ با این حال هر چه این رطوبت کم تر باشد گیاه می تواند مدت طولانی تری نگه داری شود. رطوبت زیاد باعث کپک زدگی و در نتیجه تجزیه مواد موثر آن می شود. زیرا گیاهان کپک زده غیر قابل استفاه بوده و باید آن ها را دور ریخت.

میزان ایده آل رطوبت گیاهان خشک کم تر از 10 درصد وزن آن هاست و هر چه این میزان کم تر باشد بهتر است. البته اندازه گیری رطوبت به طور رقیق در آزمایشگاه ها با دستگاهی به نام دین استاک و یا با روش مستقیم در ظروف شیشه ای و گرم خانه صورت می گیرد. روش دیگر که بسیار ساده نیز است همان خرد کردن گیاهان با قرار دادن آن ها در بین دست است که از شکنندگی می توان رطوبت آن ها را سنجید. البته در موارد اندکی با وجود خشکی گیاه، به علت الیاف خاص، حالت شکننده و خرد شونده ندارند.

درجه حرارت مناسب اتاق برای خشک کردن گیاهان بین 20 تا 32 درجه سانتی گراد است. برای نگه داری گیاهان خشک شده باید از ظروف شیشه ای رنگی یا چینی یا فلزی (آلومینیومی) در دار استفاده کرد. برای نگه داری روغن ها و به خصوص اسانس ها، ظروف شیشه ای قهوه ای و یا آلومینیومی بهترین ظرف است. در هر حال هیچ گاه نباید آن ها را در ظروف پلاستیکی نگه داری کرد؛ زیرا اسانس ها بهترین حلال پلاستیک ها هستند و پس از مدتی آن ها را حل نموده و سوراخ می کنند؛ بنابراین نباید گیاهان اسانس دار را در کیسه، قوطی و یا ظروف پلاستیکی قرار داد.

هم چنین ظروف باید تمیز و خشک باشند و در آن ها محکم باشد تا از کپک زدن آن ها جلوگیری شود. در صورتی که ظروف شیشه ای رنگی نباشند، بهتر است آن ها را در کمدهایی تاریک قرار داد. تاریخ خشک کردن گیاهان را باید با برچسب بر روی ظرف نگه داری آن ها یادداشت نمود؛ چون گیاهان خشک شده در شرایط مناسب بین 12 تا 18 ماه قابل مصرف هستند. اکثر گیاهان خشک را می توان بیش از دو سال نگه داری نمود. گیاهان حاوی اسانس به مرور زمان اسنس خود را از دست می دهند؛ به همین دلیل هر چه حرارت محیط کم تر و در ظرف بسته باشد، اسانس کم تری از آن ها به هدر می رود. گاهی فضای خالی ظرف را با گازهای بی اثر مانند ازت پر می کنند و درب آن ها را کاملا می بندند.

گل ها

گل ها بعد از طلوع آفتاب وقتی که شبنم ها تبخیر می شوند جمع آوری می شوند؛ چون که شبنم باعث افزایش رطوبت و پوسیدگی می شود. بهترین زمان برای اکثر گل ها هنگامی است که کاملا باز می شوند. البته استثنا نیز وجود دارد؛ برای مثال در مواردی باید گل ها قبل از باز شدن کامل جمع آوری شوند مانند گل های پیرتر که خاصیت حشره کشی دارند و باید زود جمع آوری شوند. گلبرگ ها چون به سرعت خراب می شوند باید آن ها را در یک سطح مانند سینی خشک نمود.

در مورد گل های ریز و کوچک مانند اسطوخودوس مانند دانه ها عمل می کنیم؛ به این گونه که قبل از ریختن گل ها، از حدود 20 سانتی متری سر شاخه ی گلدار را جدا نموده و آن را به طرف پایین آویزان می کنیم.

در خشک کردن گیاهان باید دقت نمود که کلیه ی حشرات یا ناخالصی ها را جدا کنیم و گل ها را روی کاغذ خشک کن یا روزنامه خشک کنیم.

گل های خشک شده را باید در ظروف در بسته و چه بهتر که رنگی، بریزیم تا رطوبت، هوا و نور به آن آسیب نرساند. گل هایی را که دارای نهج (قسمت وسط) بزرگ هستند باید بعد از جدا نمودن گل برگ ها، قسمت وسط را دور بیندازیم.

قسمت هوایی و برگ ها

برگ های بزرگ مانند باباآدم را می توان چید و به طور جداگانه خشک نمود اما در برگ های کوچک مانند نعنا و بادرنجبویه، باید برگ را با ساقه خشک نمود.

برگ های خزان شونده (برگ ریز) را درست قبل از گل دادن باید چید و برگ گیاهان همیشه سبز مانند رزماری را می توان در تمام طول سال چید.

در صورتی که کل قسمت هوایی مورد نیاز باشد، باید در نیمه گل دهی جمع آوری شوند تا در این زمان دارای ساقه، برگ، گل و دانه باشد.

برای خشک کردن می توان 8 تا 12 دسته ساقه برگ در را با هم بسته و به سمت پایین آویزان نمود؛ سپس وقتی کاملا خشک شد و حالت شکنندگی پیدا کرد، آن ها را از ساقه جدا کرد. در صورتی که کلیه ی قسمت هوایی منظور باشد همه را با هم خرد کرده و در یک شیشه ی در دار و بهتر آن که رنگی باشد بریزیم.

پوست

در فصل پاییز و قبل از این که صمغ ها و شیرابه ها آسیبی به پوست برسانند، پوست ها جمع آوری می شوند. هیچ گاه نباید به طور کامل پوست گیاهان را کند؛ مگر این که بخواهیم کل گیاه را به صورت تنتور دارویی استفاده کنیم. پوست را نباید با آب شست بلکه برای زدودن آلودگی های خارجی، حشرات و یا قارچ های پوست، باید این گونه مواد را از روی آن ها تمیز کرد، سپس آن ها را به قطعات کوچک 2 تا 3 سانتی متری تقسیم نمود و بر روی یک سطح مانند سینی خشک کرد.

میوه ها

بهترین زمان جمع آوری میوه ها پس از رسیدن کامل و قبل از نرم شدن آن هاست. در غیر این صورت ضمن خشک شدن اثرات خود را از دست می دهند. میوه ها را باید در یک سطح قرار داد و پیوسته آن ها را پشت و رو کرد تا از کپک زدگی آن ها جلوگیری شود. در صورتی میوه ها کپک داشته باشند باید آن ها را دور ریخت.

ریشه ها

ریشه ها اکثرا در فصل پاییز و زمانی که قسمت هوایی گیاه در حال خشک شدن است جمع آوری می شوند. در بعضی گیاهان مانند گل قاصدک ریشه ی گیاه را باید در بهار جمع آوری نمود.

برای خشک کردن ریشه ها ابتدا باید آن ها را شست تا گرد و خاک و گل آن ها تمیز شود؛ سپس در صورت لزوم پوست آن ها را جدا نمود و در صورت درشت بودن، آن ها را به قطعات و قسمت های کوچک تری تقسیم کرد. البته این عمل بهتر است تا ریشه تازه و نرم است انجام شود؛ چون ریشه های خشک بسیار سخت شده و خرد کردن آن ها مشکل است.

تکه های خرد شده ی ریشه را باید در روی کاغذ خشک کن یا روزنامه و بر روی یک سطح قرار داد و در محلی گرم یا اتاق آفتابی و یا در کنار پنجره ی آفتابی قرار داد تا خشک شوند.

دانه ها

دانه ها را باید پس از رسیدن کامل جمع آوری کرد. اکثر دانه ها در فصل تابستان به طور کامل می رسند. چنان چه دانه های ریز و کوچک در روی سر شاخه قرار داشته باشند باید حدود 20 سانتی متر بالای ساقه را چید و به طرف پایین آویزان کرد تا خشک شوند. زیر ساقه باید کاغذ خشک کن قرار داد تا دانه هایی که خشک شده و می ریزند را جمع آوری نمود. چون دانه ها پس از رسیدن توسط پرندگان یا باد از بین می روند از این رو قبل از این باید آن ها را جمع آوری نمود. هم چین دانه ها را نباید زیر نور مستقیم آفتاب خشک کرد.

پیازها

بهترین زمان جمع آوری پیازها هنگامی است که قسمت هوایی کاملا خشک شود. البته در بعضی موارد مانند سیر قبل از پژمرده شدن کامل برگ ها به خاطر گم نشدن محل آن ها باید به جمع آوری سریع آن ها پرداخت.

تنظیم: سمیه مظفری

برگرفته از کتاب “گیاهان دارویی و گیاه درمانی”، مولف: دکتر محمد حسین صالحی سورمقی، انتشارات دنیای تغذیه.