نام علمی گل گاو زبان اروپایی: Borago officinalis

نام علمی گل گاو زبان ایرانی: Echium amoenum

نام انگلیسی گل گاو زبان اروپایی: Borage

نام فارسی: گل گاو زبان

خانواده: گاو زبانیان

گیاه شناسی:

گل گاو زبان گیاهی است علفی، یک ساله و به ارتفاع تا 70 سانتی متر. ساقه های این گیاه منشعب و پوشیده از تارهای خشن است. برگ ها نیز منفرد، ساده و پوشیده از تارهای خشن است. برگ ها در قسمت های بالایی بدون دمبرگ و در قسمت انتهایی دارای دم برگ مشخص هستند. گل های این گیاه نسبتا کوچک و به رنگ آبی زیباست. گاهی ممکن است گل به رنگ گلی باشند. قسمت مورد استفاده ی آن، گل می باشد که دارای مزه ی لعابدار است.

محل رویش گل گاوزبان در جهان شامل نواحی مدیترانه، فرانسه، آفریقای شمالی و بعضی نواحی آسیا است. این نوع گل گاوزبان که به نام اروپایی خوانده می شود در ایران رویش ندارد.

ترکیبات مهم:

گیاه، حاوی ترکیبات فعال فارموکولوژیک نیست. گل گاوزبان برعکس دیگر گیاهان این خانواده حاوی آلکالوئیدهای پیرولیزیدین که به کبد آسیب می رسانند نیست. ترکیبات اصلی گاو زبان شامل موسیلاژ، مقداری تانن و مقدار کمی اسانس است.

خواص مهم:

گل گاو زبان به خاطر داشتن موسیلاژ دارای خاصیت خلط آور است. این گیاه هم چنین خاصیت ضد اسهال دارد که به خاطر مواد تاننی آن است. افزون بر آن دارای خاصیت ادرار آور متوسط است که بیش تر به دلیل وجود اسید مالیک و نیترات پتاسیم موجود در آن است. گل گاو زبان مصرف آن احتیاج به نسخه ندارد و اکثرا در سرماخوردگی مصرف می شود. تاکنون برای این موضوع دلیل خاصی از نظر علمی ارائه نشده است. البته چون یکی از آثار آن ایجاد تعریق است، تا حدی می توان به این ارتباط پی برد.

طریقه و میزان مصرف:

گل گاو زبان به چندین صورت مصرف می شود:

• 2 تا 4 میلی لیتر از عصاره ی برگ گیاه یک بار در روز میل می شود.
• 2 قاشق غذاخوری پر از گل گاو زبان در یک لیوان آب جوش ریخته و به مدت 20 دقیقه صبر کنید. بهتر است سر ظرف با پارچه یا دری پوشانده شود. هم چنین می توان به جای این عمل، مخلوط را فقط 5 دقیقه جوشاند. پس از آن مخلوط را صاف کرده و صاف شده را میل کنید.
• 1 تا 4 میلی لیتر از تنتور گاو زبان تا سه بار در روز میل شود.
• برای تسکین تب و یا برونشیت مقدار 10 گرم از برگ و یا گل (می توان از مخلوط آن ها نیز استفاده کرد) را در یک لیتر آب ریخته و به مدت 5 دقیقه جوشاند. سپس آن را صاف کرده و صاف شده را کم کم در یک روز میل کرد.

سمیت:

صدها سال است که گل گاو زبان استفاده می شود و تاکنون از عوارض جانی آن گزارشی نشده است. این گیاه به صورت های مختلف از جمله: چای، ژله، مربا، خام و یا پخته مانند اسفناج مصرف می شود. با وجود این که از ترکیبات سمی موجود در خانواده گاو زبان در این گیاه گزارشی نشده است، ولی در مصرف آن باید اعتدال را رعایت کرد.

مهم ترین اثرات گزارش شده گل گاو زبان:

ضد درد، ضد التهاب، ضد تب، ضد اسپاسم، محرک غدد آدرنال، قابض، مقوی قلب، معرق، نرم کننده مجاری تنفسی، ادرار آور، خلط آور، شیرافزا، پایین آورنده پر فشاری خون، مسهل، مقوی اعصاب و مسکن.

گل گاو زبان ایرانی:

گل گاو زبانی که در ایران استفاده می شود گل های گیاهی است با نام علمی Echium amoenum از خانواده گاو زبان که در منطقه وسیعی از نواحی البرز و در ارتفاعات حدود 1500 تا 2000 متر می روید. گل های این گیاه بزرگ تر از نوع اروپایی بوده و به رنگ آبی مایل به بنفش یا بنفش است.

این گیاه علفی، پایا و دارای اعضای پوشیده از تارهای نرم است. ساقه ی راست یا خمیده ی گل گاوزبان دارای برگ های ساده و یک رگبرگ است. میوه گاو زبان نیز به صورت فندقه و نوک تیز بوده که بر روی آن برجستگی های کوچک قرار گرفته است.

گل گاو زبان از قدیم در ایران به عنوان معرق و خلط آور در سرماخوردگی، هم چنین ادرار آور و تقویت قلب و اعصاب مورد استفاده بوده است. در مورد ترکیبات دقیق این نوع گاو زبان و یا آثار فارماکولوژی و خواص آن مطالعات چندانی صورت نگرفته است، ولی به علت شباهیت زیاد آن با نوع اروپایی به نظر می رسد از نظر خواص مشابه باشند.

گل گاو زبان به خاطر منیزیم موجود در آن از سرطان پیشگیری می‌کند. برگ‌های تازه گل گاو زبان دارای مقدار زیادی ویتامین C است.

جهت مشکلات پوستی، مثل اگزما مصرف می‌شود. گل گاو زبان به دلیل داشتن مقدار زیادی کلسیم و آهن و مواد مغذی مثل پتاسیم، روی، ویتامین‌های C و B و بتاکاروتن برای خانم هایی که دچار کمبود این مواد ضروری هستند مفید است، در عین حال برای درمان افسردگی و بی‌تعادل روانی ناشی از دوره‌های قاعدگی و یائسگی مصرف می‌شود.

این گیاه آرام بخش، در درمان جوش‌های دهانی و آفت دهانی تأثیر شگرف می‌گذارد و معمولاً دم نوش‌های این گیاه برای سرماخوردگی و در بعضی مواقع سرفه‌ های خشک در فصل سرما جوشانده‌ ای قدرتمند و مرهمی قوی است. این گیاه دارویی باعث کاهش تب می‌شود و در تمام موارد تب مثل سرخک، مخملک، آبله، کهیر و تب های دیگر می‌تواند مفید باشد.

طریقه و میزان مصرف:

با توجه به شباهت زیاد گل گاوزبان اروپایی و ایرانی به نظر می رسد که میزان و طریقه ی مصرف آن ها شبیه به هم باشد. بدین لحاظ میزان حدود 5 گرم از گل را با یک لیوان آب مخلوط نموده و تا 5 دقیقه بجوشانید و سپس صاف کنید.

آن گاه صاف شده را میل کنید. هم چنین می توان به جای این جوشانده از دم کرده استفاده کرد، بدین صورت که همین مقدار را با یک لیوان آب در حال جوش مخلوط نموده حدود 20 دقیقه صبر کنید تا دم بکشد که البته بهتر است درب ظرف بسته باشد. سپس دم کشیده را صاف کرده و میل کنید. این میزان مصرف را می توان حداکثر تا سه بار در روز تکرار کرد.

نکات قابل توجه:

• با توجه به این که گل ها ظریف و نرم هستند برای تهیه جوشانده احتیاج به جوشانیدن طولانی نیست. از سویی جوشانیدن طولانی باعث کم رنگ شدن محلول می شود که دلیل آن ناپایداری رنگ های آن در حرارت است.
• از قدیم گل گاو زبان را با لیموی عمانی مخلوط نموده و با هم به صورت دم کرده و یا جوشانده مصرف می کرده اند. با توجه به این که لیمو عمانی دارای اثر آرام بخش است به نظر می رسد مخلوط این دو دارای اثراتی کامل تر شده و شاید باعث تقویت اثر بر روی هم گردند که البته این پدیده ها باید مطالعه شوند. به غیر از آن خاصیت اسیدی لیمو باعث خوش رنگ شدن رنگ گل گاو زبان می شود. البته دم کرده یا جوشانده ی مخلوط این گیاه اکثرا همراه با نبات است که مخلوطی خوش رنگ و خوش طعم ایجاد می کند که اکثرا به عنوان آرام بخش و تسکین علایم سرماخوردگی سالیان دراز مورد مصرف است.
• با وجودی که در بعضی کشورها از برگ گاو زبان اروپایی مانند گل آن استفاده می کنند ولی نمی توان بدون مطالعه، برگ گاو زبان ایرانی را به جای گل آن استفاده کرد. بر حسب تجربه قسمت مورد استفاده ی گاو زبان ایرانی گل آن بوده و هنوز هم مصرف می شود.

تنظیم: سمیه مظفری

برگرفته از کتاب “گیاهان دارویی و گیاه درمانی”، مولف دکتر محمد حسین صالحی سورمقی، انتشارات دنیای تغذیه