یونسکو با پیشنهاد ترکیه، سال ۲۰۰۷ را سال جهانی مولانا نامیده است. در تقویم ایران، هشتم مهرماه روز بزرگداشت مولوی نامگذاری شده است بنابراین به بهانه این روز، بر سرگذشت و آثار این شاعر و عارف نظر می افکنیم.
مولانا، جلال الدین محمد نام داشت و در حدود سال 604 هجری در بلخ به دنیا آمد. پدرش بهاءالدین ولد، واعظی بود زبان آور و خوش بیان که به صوفیه گرایش داشت و مجموعه یی از مواعظ او هم اکنون باقی است و معارف بهاولد نام یافته است.
واعظ بلخ هنگامی که پسرش جلال الدین کودکی خردسال بود از بلخ بیرون آمد. چندی در حدود وخش و سمرقند می بود، آنگاه عزیمت حج کرد. از راه نیشابور و بغداد به حجاز رفت و در بازگشت از مکه یکچند به شام شد. هنگامی که خوارزم و ماوراء النهر به دست مغول افتاده بود و خوارزمشاه سرگشته و دربدر از پیش دشمن می گریخت بهاولد در ارزنجان و سیواس به آسیای صغیر بود.
چند سالی نیز در آن شهر و لارنده بسر برد و در این زمان پسرش جلال الدین بیش و کم هجده ساله بود. در مدت اقامت در لارنده بود که مادر جلال الدین_ مومنه خاتون_ وفات یافت و جلال الدین هم به اشارت پدر گوهر خاتون دختر شرف الدین لالا را به زنی گرفت.
چهار سالی بعد از این واقعه بها ولد به خواهش سلطان سلجوقی روم، علاءالدین کیقباد، رخت به قونیه کشید و آنجا ماند تا دو سالی بعد که هم در قونیه وفات یافت. هنگام وفات پدر، جلال الدین که جوانی بیست و چهار ساله بود به خواهش مریدان مسند تدریس و منبر وعظ بها ولد را اشغال کرد و به جای پدر نشست.
جلال الدین مردی بی تکلیف، ساده و نیک محضر بود. بیشتر با درویشان و پیشه وران نشست و برخاست داشت و در معامله با محتشمان، گستاخ و بی پروا بود. با وجود لاغری و زرد رویی، حشمت و مهابتی قوی داشت. اگر چه لباس ساده صوفیانه می پوشید مردم در وی به چشم اهل حشمت می دیدند. با این همه در مجلس او از هر دستی مردم راه داشتند. حتی یک ترسای مست می توانست در سماع او حاضر شود و شور و عربده کند. و قصابی ارمنی اگر به وی بر می خورد از وی تواضعهای شگفت می دید.
در بردباری و شکیبایی حوصله یی کم مانند داشت. طالب علمی که با صوفیه دشمنی داشت بر سر جمع با وی گفت از مولانا نقل کنند که جایی گفته است «من با هفتاد و سه مذهب یکی ام، آیا این سخن مولانا گفته است؟» گفت آری گفته ام. آن مرد زبان طعن بگشاد و مولانا را دشنام داد. مولانا بخندید و گفت با این نیز که تو می گویی یکی ام، یکرنگی و صلحجویی او تا بدین حد بود و با رند و زاهد و گبر و ترسا چنین می زیست.
در جمادی الاخر سال 672 در پایان بیماری که ظاهرا تب محرقه بود مولانا در قونیه چشم از جهان فروبست. شیخ صدرالدین قونوی بر جنازه وی نماز خواند. جسد او را در جوار تربت پدرش که موسوم به باغ سلطان یا ارم باغچه بود دفن کردند.
بنایی هم به نام قبه خضرا به نفقه بزرگان عصر و مریدان بر تربت وی پدید آمد. آنجا آرامگاه خانوادگی احفاد وی شد و تاکنون نزدیک پنجاه تن از فرزندان وی در آن آرامگاه آسوده اند.
آثار جلال الدین البته شامل نظم و نثر است_ در مجموعه آنها بیتی چند نیز به عربی، ترکی، و حتی یونانی هست و دیگر تمام آثار وی به زبان فارسی است. از این میان آنچه نثر است غالبا تقریر و املای اوست جز مکاتیب که دست کم پاره ایی آنها به خط وی بوده است.
این نامه ها البته متضمن نکات عرفانی نیست، غالبشان مطالب خصوصی است که در سفارش مریدان به بزرگان عهد نوشته شده است. اما آنچه از تقریر و املای او باقی است یکی فیه ما فیه است و دیگر مجالس سبعه. فیه ما فیه مجموعه سخنانی است که در مجالس خویش گفته است:
بعضی جواب سوالهایی است که از وی می کرده اند و قسمتی هم خطاب به معین الدین پروانه است. این سخنان مشحون است به نکات اخلاقی و عرفانی و حکایات لطیف و چنان می نماید که نام آن در اصل مقالات بوده است.
اما مجالس سبعه عبارت است از هفت مجلس که جلال الدین در سالهایی که منبر می رفته بیان کرده است و چون بعد از انقلاب روحانی بنابر مشهور بیش از یک بار به منبر نرفته است، این مجلس را می توان نمونه ی اندیشه های
او در دوره قبل از ظهور شمس دانست.
از این رو در تحقیق سرگذشت روحانی مولانا این مجالس را باید بسیار مهم شمرد. اما آنچه به شعر از وی بازمانده است مثنوی است و غزلیات، همچنین مقداری رباعیات که بعضی از آنها بی شک از وی نیست، و به هر حال رباعیات وی با آنکه در پاره یی موارد نکات لطیف و دقیق دارد نسبت به سایر اشعار مولانا مهم نیست.
اما درباره مثنوی و غزلیات جای گفتگو بسیار است.
مثنوی البته کتاب تعلیم است: تعلیم طریقت برای نیل به حقیقت. اما نزد مولوی شریعت نیز از گذرگاه طریقت دور نیست، از این رو عجیب نیست که شاعر گاه در جستجوی حقیقت شیوه اهل شریعت را پیش گیرد. درست است که مثنوی سخن اهل جدال و کلام نیست، اما شاعر در آن مثل اهل کلام در اثبات عقاید و آراء اهل شریعت اهتمام دارد، با این همه مثل اهل کلام نیست که تنها یک مذهب و یک اندیشه را حق و درست بداند.
آثار مولانا
آثار مولانا را به دو بخش آثار منظوم و منثور تقسیم کرده اند.
آثار منظوم:
- مثنوی معنوی (کتاب جامع عرفان نظری و عملی می باشد)
- دیوان شمس تبریزی (غزلیات)
- رباعیات (بخشی از دیوان مولانا)
آثار منثور:
- فیه ما فیه (مجموعه تقریرات مولانا)
- مجالس سبعه (مجموعه مواعظ و مجالس)
- مکتوبات (مجموعه نامه های صد و پنجاه گانه)
در ادامه قسمتی از شعر آغازین کتاب “مثنوی و معنوی” از دفتر اول، را برای علاقه مندان تهیه کرده ایم:
بشنو این نی چون شکایت می‌کند
از جداییها حکایت می‌کند
کز نیستان تا مرا ببریده‌اند
در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگویم شرح درد اشتیاق
هر کسی کو دور ماند از اصل خویش
باز جوید روزگار وصل خویش
من به هر جمعیتی نالان شدم
جفت بدحالان و خوش‌حالان شدم
هرکسی از ظن خود شد یار من
از درون من نجست اسرار من
سر من از نالهٔ من دور نیست
لیک چشم و گوش را آن نور نیست
تن ز جان و جان ز تن مستور نیست
لیک کس را دید جان دستور نیست
آتشست این بانگ نای و نیست باد
هر که این آتش ندارد نیست باد
آتش عشقست کاندر نی فتاد
جوشش عشقست کاندر می فتاد
نی حریف هرکه از یاری برید
پرده‌هااش پرده‌های ما درید
همچو نی زهری و تریاقی کی دید
همچو نی دمساز و مشتاقی کی دید
نی حدیث راه پر خون می‌کند
قصه‌های عشق مجنون می‌کند
محرم این هوش جز بیهوش نیست
مر زبان را مشتری جز گوش نیست
…
در نیابد حال پخته هیچ خام
پس سخن کوتاه باید والسلام
برگرفته از کتاب با کاروان حُلّه نویسنده: دکتر عبدالحسین زرین کوب، انتشارات علمی.
تنظیم: میترا نامجو
