آورده اند که روزی «سلطان محمود غزنوی» فرستاده ای را همراه نامه به ماوراءالنهر، نزد «بُغراخان» فرستاد و در آن نامه نوشته بود: «خداوند می فرماید: بهترین بنده ها، با تقوا ترین شما هستند». دانشمندان و صاحب نظران برآنند که این آیه برای رفعِ تهمتِ نادانی به کار می رود که هیچ عیبی در انسان بدتر از نادانی نیست و هر کس داناتر باشد از همه بالاتر و گرامی تر است.

هم چنین خداوند در جای دیگر در قرآن مجید می فرماید:

«کسانی که عالم هستند مقام بالایی دارند. ما به همین دلیل می خواهیم که بزرگان سرزمین ماوراءالنهر و دانشمندان مشرق زمین به این سوالات ما جواب دهند:

نبوت چیست؟ ولایت چیست؟ دین چیست؟ اسلام چیست؟ ایمان چیست؟ احسان چیست؟ تقوا چیست؟ امر به معروف چیست؟ نهی از منکر چیست؟ صراط مستقیم چیست؟ میزان چیست؟ رحم چیست؟ شفقت چیست؟ عدل چیست؟ فضل چیست؟»

وقتی که این نامه به «بغراخان» رسید، دانشمندان و فضلای ماوراءالنهر را دعوت کرد تا با آنها مشورت کند و جواب خوبی به نامه بدهد.

چند نفر از عالمان بزرگ قبول کردند که به سوالات جواب بدهند و آن را به صورت کتابی در بیاورند و جواب آن سوالات را در همان کتاب بنویسند. آنها برای این کار از بغراخان چهار ماه زمان خواستند و این زمان از هر جهت به ضرر بغراخان بود؛ مهمترین دلیل آن، رفت و آمد آن همه پیک و قاصد و تامین هزینه سنگین آنها بود.

بغراخان این پیشنهاد را رد کرد و منتظر راه حال تازه ای بود تا این که «محمد بن عبده کاتب» که دبیر بغراخان بود و در علم و دانش دستی داشت و در شعر و نگارش نثر، استاد و سخنوری زیبا بود، به بغراخان گفت:

«من این سوالات را در دو جمله جواب می دهم، طوری که دانشمندان مسلمان نکته سنج مشرق زمین وقتی این جمله را شنیدند، بپسندند.»

محمد بن عبده، قلم و کاغذ گرفت و به همان شیوه ای که جواب مسائل شرعی را می داد، نوشت:

«پیامبر اکرم (ص) می فرماید: بزرگ داشتن فرمان خداوند و مهربانی کردن با خلق خدا.»

بغراخان آن را به فقهای ماوراءالنهر نشان داد و آنها از دیدن این جواب انگشت به دهان ماندند. آنها با تعجب و تحسین به بغراخان گفتند:

«این جمله برای تمامی آن سوالات جوابی کامل و رسا است!.»

بغراخان از این که دید کاری که تمام فقهان ماوراءالنهر نتوانستند آن را انجام دهند به دست دبیرش انجام شد، سخت ناراحت شد و آنها را سرزنش کرد.

او سپس جواب را به غزنین فرستاد. وقتی پاسخ نامه به دست سلطان محمود غزنوی رسید، آن را خواند و پسندید. او این جواب را به چند نفر از دانشمندان و فقها هم نشان داد و آنها نیز این جواب کوتاه و مختصر را برای آن همه سوال، نیکو و پسندیده یافتند.

از این داستان نتیجه می گیریم که یکی از بزرگترین زینت های پادشاهان، داشتن دبیران دانا و دانشمند بود.

برگرفته از کتاب: چهار مقاله. گردآوری: رحمت الله رضایی.

تنظیم: میترا نامجو